منبع: کوثر :: تیر 1379، شماره 40
جهانی راز، اندر بای قرآن
نباشد گفته ای همتای قرآن
نشانهای خدا را میتوان دید
که دارد جلوه در سیمای قرآن
جمال و قدرت و فیض خدایی
تجلی کرده در سینای قرآن
روزی که رسول خاتم(ص) دو وزنه سنگین و دو میراث گرانبها (قرآن و عترت) را به مردم معرفی کرد و برای نجات از گمراهی، تمسک به«ثقلین» را توصیه فرمود، اهلبیت خویش را نیز به عنوان قرآن شناسان خبیر معرفی کرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگیرند و شاگردی عترت را با افتخار بپذیرند.
صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتین قرآن و شیوه بهره گیری ازآن و جایگاه کلام الهی، سخنان نغز بسیاری دارد که در این نوشته به اختصار به برخی از محورهای تعالیم و توصیه های حضرتش اشاره میکنیم، باشد که جامعه قرآنی و ولایی ما، از حضرت صادق(ع) سرمشق بگیرد و از سرچشمه هدایت قرآنی، جان عطشناک خویش را سیراب سازد.
1- قرآن، تجلیگاه خدا
کلام الهی، جلوهای از قدرت و علم و حکمت خداست و آیات قرآن،هریک نشانهای از عظمت الهی است. امام صادق(ع) در زمینه جلوه گاه بودن قرآن برای ذات مقدس خدا البته برای چشمهای بیدار ودلهای آگاه میفرماید:
(لقد تجلی الله لخلقه فی کلامه و لکنهم لایبصرون) (1)
خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلی کرده است، ولی آنان خدارا نمی بینند.
2- گنجینه کامل
معارف قرآن بی پایان است. به تعبیر خود قرآن (تبیانا لکل شییء)است; بیانگر هرچیز. هر پند و حکمت، هر حکم و قانون، هر علم ودانش ریشه در قرآن دارد. حتی برای آگاهی از سرگذشت پیشینیان وسرنوشت آیندگان و دانشهای آسمان و زمین باید به قرآن نگریست وبه کمک اهلبیت علیهم السلام ، از این منبع و گنجینه کامل بهره گرفت. امام صادق(ع) می فرماید:
«خداوند بی همتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیشاز شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین خبرآسمان و زمین است...»
و در سخن (2) دیگری به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره می فرماید:
(ان الله انزل فیالقرآن تبیان کل شیء، حتی و الله ما ترک شیئایحتاج العباد الیه الا بینه للناس...) (3)
خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ چیزی را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و برای مردم بیان فرموده است.
3- عهدنامه الهی
قرآن، عهدی استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب، متن این عهدنامه را بیان میکند. در عهد نامه باید نگریست، به آن باید پایبند بود، مفاد آن را نباید زیر پاگذاشت. امام صادق(ع)درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشی از آن در هر روز، چنین میفرماید:
«القرآن عهدالله الی خلقه، فقد ینبغی للمرء المسلم ان ینظرفیعهده و ان یقراء منه فیکل یوم خمسین آیه» (4)
قرآن عهد خداوند نسبت به بندگان اوست. سزاوار است که یک انسان مسلمان در این عهدنامه الهی بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن رابخواند.
روشن است که مرور بر مفاد یک عهدنامه، برای یادآوری از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان برشناختن احکام الهی و عبرت گرفتن از حکایات قرآن و عمل به اوامر او و تدبر در آیات است. جالب است که امام صادق(ع) وقتی میخواست قرآن تلاوت کند، قرآن را که به دست راست خویش میگرفت، دعایی میخواندکه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال این قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنین است:
«خداوندا! من عهد و کتاب تو را گشودم. خدایا! نگاهم را در این کتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفکر، و تفکرم را عبرت آموزی. خدایا! مرا از آنان قرار بده که از مواعظ تو در این کتاب، پند میگیرند و از نافرمانی ات پرهیز میکنند. وقتی کتاب تورا میخوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر دیدگانم پرده میفکن وقرائت مرا خالی از تدبر مگردان، بلکه مرا چنان قرار بده که درآیات و احکامش ژرف بنگرم، دستورهای دین تو را بگیرم و عمل کنم و نگاه مرا در این کتاب، غافلانه و قرائتم را بیهوده و بی ثمرمساز.» (5)
4-آینه عبرت
درخلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامی از گذشته آمده است. چه نیکان وصالحان که در سایه ایمان و عمل و پیروی از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیا و انکار خدا و طغیان وفساد، گرفتار عذاب الهی گشتند. قرآن، کتاب قصه و داستان نیست،ولی سرشار از قصص و حکایات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس گرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق(ع) میفرماید:
«علیکم بالقرآن! فما و جدتم آیه نجابها من کان قبلکم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه.» (6)
برشماباد قرآن! هر آیه ای را که یافتید که گذشتگان، با عمل به محتوای آن آیه نجات یافتند، شماهم به آن عمل کنید و هر آیه رادیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شماهم از آن (عامل هلاکت)بپرهیزید.
این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوه ای است که درعمل فردی و اجتماعی مسلمانان اثر میگذارد و قرآن هدایتگر قاری میشود.
5- احکام جاودانه
دین خدا و آیات قرآن، حاوی یک سلسله احکام الهی است که تا دامنه قیامت استمرار مییابد. آنچه که حلال الهی و حرام الهی است، مشمول مرور زمان نمیشود و حکم خدا در اثر «جو» یا«شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن» عوض نمیگردد. امام صادق(ع) در تشریح بعثتهای سلسله نورانی انبیا، به دوره بعثت رسول خاتم(ص) میرسد و میفرماید: «تا آن که محمد(ص) آمد و قرآنرا آورد و شریعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قیامت حلال است و حرام آن تا روز قیامت حرام میباشد.»
و در سخنی (7) دیگر، جریان قرآن را در عصرها و زمانها، همچون جریان شب و روز و ماه و خورشید میداند. با بیان امام صادق(ع) راهبراندیشه کسانی که احکام خدا را مقطعی و دورهای میدانند و عصرحاضر را برای اجرای احکام قرآن مناسب نمیدانند و قوانین وحی رابرای تنظیم امور بشریت امروز و جامعه کنونی کافی نمی بینند،بسته میشود.
6- همیشه زنده و شاداب
غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدی است، خود این کتاب ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمیشود و پیوسته معارف آن برای همه اقشار در همه زمانها درخشندگی و آموزندگی دارد.
امام صادق(ع) در حدیثی به رمز و راز این جاودانگی و طراوت همیشگی در کلام خدا اشاره دارد. مردی از آن حضرت میپرسد: چراقرآن با نشر و درس و بررسی، تازه تر و شادابتر میشود و هرگزکهنه نمیشود.؟
امام صادق(ع) در پاسخ میفرماید:
«لان الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض الی یوم القیامه.» (8)
برای این که خدای متعال آن را برای زمانی خاص یا مردمی خاص قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومی شاداب است تا روز قیامت.
طراوت و تازگی قرآن برای همه و همیشه، به خاطر آن است که معجزه جاوید پیامبر(ص) و کلام الهی است و در هر عصری پاسخگوی نیازهای فکری، هدایتی و اجتماعی مردم است.
7- حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است،ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمیشود. حفظ کردن بایدهمراه با عمل باشد و یاد دادن و یادگرفتن به قصد اجرای فرموده های خدای متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:
«الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره الکرام البرره» (9)
کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران والامقام و نیکوکار الهی (فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نیز در کلام آن حضرت مطرح است. میفرماید:
«ینبغی للمؤمن ان لایموت حتی یتعلم القرآن او یکون فی تعلمه» (10)
سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یادر حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد.
با این حال، پای بندی به احکام قرآن و عمل به آن در تعبیر امامصادق(ع) چنین بیان شده است:«واحذر ان تقع من اقامتک حروفه فی اضاعه حدوده» (11)
بپرهیز از این که در مسیر اقامه حروف، به اضاعه حدود بیفتی.
بسیارند آنان که در شکل و ظاهر به قرآن میپردازند و در ورای جلوه های ظاهری قرآنی، عمل به قرآن مطرح نیست. این گونه برخوردتشریفاتی و مراسمی و شکلی با قرآن، در شان کلام الهی و منشورآسمانی نیست.
8-ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نیز آدابی دارد، هم آداب ظاهری همچون مسواک، وضو،ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام الله و... وهم آداب باطنی و حالتهای روحی و توجه قلبی و عنایت به کلام خداو پیداکردن حالت خشوع و تذکر و تاثیر پذیری ازتلاوت، این نکات در کلمات امام صادق(ع) بسیار بیان شده است. به برخی از این رهنمودها اشاره میشود:
امام صادق(ع) میفرماید:
هرگاه نزد تو قرآن تلاوت میشود، برتو لازم است گوش بدهی و سکوت و توجه داشته باشی:
«اذا قریء عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع» (12)
این همان نکته قرآنی است که در آیه 204 سوره اعراف آمده است:
(و اذا قریء القرآن فاستمعوا له و انصتوا).
و در سخن دیگری به نقل ازحضرت رسول(ص) میفرماید که: «راه قرآن» را نظیف و پاکیزه کنید. میپرسند: راه قرآن چیست؟
میفرماید: دهانهایتان. میپرسند: چگونه؟ میفرماید: بامسواک. (13)
در حدیث دیگر، امام صادق(ع) فرموده است:
کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش رقت پیدا نکند و در برابر خداوندخاضع نشود و در درون، حالت حزن و خشیت و هراس نیابد، شان وجایگاه والای خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پروردگارت راچگونه می خوانی و با منشور ولایت خویش چه برخوردی داری و اوامر ونواهی آن را چگونه پاسخ میدهی و حدود و تکالیف آن را چگونه امتثال و فرمان برداری میکنی؟! در آیه های وعد و وعید، درنگ کن،در امثال و مواعظ قرآن اندیشه کن. مبادا اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!... (14)
تلاوت با حزن و حالتی اندوهناک که نشان دهنده تاثر روحی قاری از آیات کلام خداست، ادب دیگری از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:
«ان القرآن نزل بالحزن فاقروه بالحزن»
قرآن با (15) حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزین قرائت کنید.
9- جوانان و قرآن
موج مقدس و فراگیر قرآنی که در کشورمان وجود دارد و این همه نوجوانان و جوانان را در جلسات ترتیل و قرائت و مسابقات حفظ وخواندن و مفاهیم آیات، برگرد محور نورانی قرآن جذب کرده است،قابل ستایش و مایه شکر و سپاس است. انس با قرآن، دلهای جوانان را روشن و زندگی هاشان را با صفا میکند و عامل جذب آنان به پاکی و راه خدا میشود.
امام صادق(ع) میفرماید: هرجوان مومنی که قرآن بخواند، قرآن باگوشت و خون او در می آمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه میسازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:
«من قرئی القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره الکرام البرره و کان القرآن حجیزا عنه یوم القیامه.» (16)
بخصوص، خانه هایی که نوای خوش قرآن از حنجره های داوودی از آنهابه گوش میرسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمیر، همدم کتاب خدای اند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپری میکنند،مشمول رحمت خدا و هدایت قرآنی میشوند. این گونه خانه های نورانی از تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)میفرماید:
خانه ای که یک فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت میکند، برای اهل آسمان نورانی دیده میشود، همچنان که مردم دنیا در آسمان ستاره درخشان را می بینند. (17)
10 نکته های دیگر
همچنان که یاد شد، در دریای کلمات حضرت صادق(ع) گهرهای فراوانی وجود دارد که در باره قرآن کریم است. نقل آن ها به طول می انجامد. عصاره و خلاصه ای از آن مضامین را که در برخی روایات دیگر آمده است، تقدیم میکنیم.
امام صادق(ع)، قرآن را دارای آیات ناسخ و منسوخ و محکم ومتشابه میداند و بهره گیری از قرآن را برای کسانی روا میشمرد که به این نکات توجه داشته باشند و گرنه گمراه میشوند و گمراه میکنند. وی برای فراگیری هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان میکند و میفرماید: قرآنی که خوانده نمیشود و غبار بر آن مینشیند، روز قیامت به درگاه خدا شکایت میکند. تلاوت راستین را آن میداند که قرآن خوانان، وقتی به آیات بهشت و جهنم میرسند،می ایستند و تامل میکنند. اهلبیت علیهم السلام را وارثان کتاب خدا و برگزیدگان خلق میشمرد و از این خاندان به عنوان وجه الله،آیات، بینات و حدودالله یاد میکند و ولایت ائمه را قطب و محورقرآن و همه کتب آسمانی معرفی میکند و قرآن را «ثقل اکبر»مینامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریکی و حیات بخش قلب بیناو گشاینده چشم و دل میشمارد. از دیدگاه آن حضرت، قرآن«معیار» و ملاک درستی و حقانیت هر حرف و حدیث است و میفرماید:
هر چه که از ما برای شمانقل میشود، در صورتی که مخالف با قرآن باشد ما نگفته ایم و شما نپذیرید. او اهلبیت پیامبر(ص) را خزانه داران علم الهی و بازگوکنندگان وحی خدا میداند و از تفسیر به رای نهی میکند و از آن قاری که که به خاطر خود نمایی یا کسب درآمد، به قرائت میپردازد، نکوهش میکند.
پایان بخش نوشته را حدیثی از آن حضرت درباره فضیلت سوره فجر ودعوت به خواندن آن در نمازها تقدیم امت شهید پرور و فجرآفرینان می شود. امام صادق(ع) میفرمود:
«اقروا سوره الفجر فی فرائضکم و نوافلکم، فانها سوره الحسین بن علی من قراءها کان مع الحسین فی درجته من الجنه»سوره فجر (18) را در نمازهای واجب و مستحب خود بخوانید، چرا که آن، سوره حسین بن علی(ع) است. هرکس آن را بخواند، در بهشت همراه حسین(ع) و در رتبه و درجه او خواهد بود.
«والفجر» که سوگند خدای ازلی است
روشنگر حقی است که با آل علی است
این سوره به گفته امام صادق(ع)
مشهور به سوره حسین بن علی(ع) است. (19)
امید است که در سایه رهنمودهای حضرت صادق(ع)، با چشمه وحی الهی آشناتر شویم و «قرآنی» بیندیشیم و «قرآنی» زندگی کنیم.
_________________________________
1- بحارالانوار، ج89، (بیروت)، ص107.
2- کافی، ج 2، ص599.
3- بحارالانوار، ج89، ص 81.
4- وسایل الشیعه، ج 4، ص849.
5- بحارالانوار، ج 95، ص 5.
6- الحیاه، ج 2، ص116.
7- کافی، ج 2، ص 18.
8- بحارالانوار، ج89، ص 15.
9- الحیاه، ج 2، ص ص 152.
10- همان، ص 155.
11- بحارالانوار، ج 82، ص43.
12- وسائل الشیعه، ج 4، ص 861.
13- الحیاه، ج 2، ص 158.
14- بحارالانوار، ج89، ص207.
15- وسائل الشیعه، ج 4، ص857.
16- الحیاه، ج 2، ص 164.
17- کافی، ج 2، ص 610.
18- تفسیر برهان، ج 4، ص457; مجمع البیان، ج، 5، ص 481.
19- از جواد محدثی.
