سامنات، دشت وسیع و گسترده ای است که در دامنه جنوبی کوه های البرز، میان تهران و سمنان واقع شده است که دشت ورامین نیز در امتداد آن ناحیه وسیع قرار دارد. از معدود آبادی های این منطقه، «سناردک» است که از قدیمی ترین و کهن ترین مناطق مسکونی آن به شمار می رود و در دل این دشت وسیع و در حاشیه کویر واقع شده است.« سناردک» از شهرت و مرکزیت و رونق خاصی برخوردار بود. بعد از مهاجرت امام رضا(ع) و نیز مهاجرت بزرگان و شخصیت های علوی به ایران، پیکر پاک یکی از بزرگان و سادات، به نام حضرت جعفر بن موسی الکاظم(ع) در حوالی سناردک مدفون شد. به دلیل عشق و علاقه مردم به خاندان عصمت و طهارت(ع)، شیعیان در گرداگرد مرقد پاک این سلاله زهرای مرضیه سکنا گزیدند و همین امر موجب شد تا سناردک رونق و معروفیت خود را از دست بدهد و کم کم محله امامزاده جعفر(ع) مرکزیت یابد. سناردک هم اکنون روستای قدیمی و متروکه ای است که در یک کیلومتری شهرستان پیشوا قرار دارد.(1)

پیشینه ی تاریخی پیشوا

منشأ پیدایش یا گسترش بسیاری از شهرها و آبادی های جهان، به ویژه ایران، وجود شخصیت های بزرگ در آنجا بوده است. از جمله شهرستان پیشوا که هم اکنون در 45 کیلومتری جنوب شرقی تهران قرار دارد. منشأ پیدایش آن شهر، وجود مرقد مطهر و مقدس حضرت جعفر بن موسی الکاظم(ع) است. نام سابق شهرستان پیشوا، امام زاده جعفر و نیز نام قدیمی تر آن، سناردک است. بعد از شهادت و دفن این امامزاده در آنجا، این آبادی از سناردک به امامزاده جعفر تغییر نام یافت

  و قرون متمادی با همین نام در منطقه شهرت داشت؛ تا اینکه در سال 1317ش. در جریان احداث راه آهن سراسری تهران- شمال - مشهد که از مسیر این آبادی می گذرد، با احداث ایستگاهی در جوار این آبادی، نام آن از امامزاده جعفر، به « پیشوا» تغییر یافت. پیشوا، بخش کوچکی بود که از لحاظ جغرافیایی از توابع شهرستان ورامین به شمار می رفت. افزایش جمعیت در این منطقه باعث شد تا در سال 1366 ش. با عنایت ویژه مسئولان نظام اسلامی، از بخش به شهرستان ارتقا یابد.(2)

اشاره شد که منطقه پیشوا قسمتی از دشت وسیع ورامین است. گفته شده سکنه قدیم آن تاجیک ها بودند و به مرور ایام، مردمی از مناطق دیگر به آنجا آمدند و ساکن شدند و معمولاً همگی علاقه مند به انتساب خود به امامزاده جعفر(ع) بودند. به همین دلیل بیشتر آنان، پسوند جعفری را برای نام خانوادگی انتخاب کردند و به جز تاجیک ها، طایفه بزرگ رازی ها و جنیدی ها که همگی از تبار شیخ جنید رازی، عارف نامدار قرن نهم هستند، از مشهورترین خاندان های ساکن در منطقه پیشوا بوده اند و اغلب بزرگان و دانشمندان این خاندان، از خادمان و واقفان امامزاده جعفر بوده اند که شرح تفصیلی خدمات آنان در اینجا نمی گنجد.
در زمان نادرشاه افشار، تعدادی از اعراب به این منطقه کوچانیده شدند و نیز دشت های حاصل خیز آن باعث شد تا تعدادی از شاهزادگان و دولت مردان قاجار برای خرید املاک به این منطقه بیایند که برخی اقامت دائمی گزیدند. خلاصه آنکه پیشوا از لحاظ اجتماعی دارای بافت کاملاً مذهبی است که تاکنون به دلیل عدم مهاجرت دیگران به آنجا، اصالت خود را حفظ کرده است. بیشتر مردم این شهر با کلام الهی مأنوس و با قرآن و فقه آشنایند و پایبند به احکام اسلام هستند.(3)

امامزاده جعفر کیست؟

هرچند تعداد واقعی فرزندان امام موسی بن جعفر(ع) و نیز مدفن واقعی آنان در کتب تاریخ و سیره در هاله ای از ابهام قرار دارد و عالمان نسب شناس نتوانسته اند تعداد یقینی فرزندان آن امام همام را مشخص کنند؛ ولی می توان دریافت که حضرت کاظم(ع) نسبت به سایر ائمه (ع)فرزندان زیادتری داشت. برخی از مورخان تعداد آنان را تا 60 نفر ذکر کرده اند،(4) ولی اغلب مورخان تعداد فرزندان آن حضرت را 37 نفر دانسته اند(5) و بدیهی است که اغلب آن بزرگواران، برادران ناتنی امام رضا(ع) به شمار می روند. با مطالعه تاریخ آنچه مسلم است، اینکه یکی از فرزندان امام کاظم(ع)، امامزاده جعفر است.
از کسانی که این امامزاده را از فرزندان بلافصل امام کاظم(ع) ذکر کرده اند، شیخ عباس قمی است(6). مؤلف کنز الانساب، تعداد فرزندان امام هفتم را 42 تن ذکر کرده و در ادامه نوشته است:
«چون مأمون، حضرت علی بن موسی الرضا را از مدینه به شهر طوس دعوت نمود، جمله فرزندان و فرزندزادگان حضرت امام کاظم(ع) به تدریج از بغداد رو به ولایت خراسان نهادند، من جمله تعدادی از این بزرگواران همچون جعفر و ابراهیم و... چون به ناحیه ساوجبلاغ رسیدند، دشمنان از عقب آمدند و مجادله بسیار کردند و آخر الامر حسن بن موسی الکاظم (ع)را شهید کردند و به بعضی هم جراحت رسیده بود و چون شب درآمد، لاعلاج روی به اطراف نهادند. اما جعفر بن موسی الکاظم (ع)که در حین دفاع مجروح گردیده بود، در توابع ورامین به موضع سناردک( مکان فعلی) در اثر شدت جراحات وارده به شهادت رسید.»
مؤلفان ریاض الانساب و تاریخ خوار و ورامین نیز این نکته را تأیید می کنند.(7) علامه نسابه، آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی در جواب سؤال دو تن از علمای پیشوای ورامین درباره هویت امامزاده جعفر، این گونه اظهار نظر فرموده است:
«امامزاده جعفر از فرزندان بلافصل حضرت موسی بن جعفر(ع) می باشند که در قریه خوار در اطراف مدینه منوره زندگی می کردند. جمعی از آن قریه تصمیم گرفتند به خدمت حضرت علی بن موسی الرضا (ع)در مرو مشرف شوند و امامزاده جعفر را به سرپرستی خودشان انتخاب نمودند. چون ایشان عالم و دانشمند و زاهد بودند و به این قصد حرکت کردند، وقتی به ایران آمدند، مأمون حضرت رضا (ع)را شهید کرده بود. مأمورین مأمون، با این گروه در اطراف ساوه جنگیدند. عده ای از این جمع در آن درگیری شهید شدند. امامزاده جعفر در حین مبارزه با مأمورین مأمون، در این جنگ مجروح شدند و با همان حالت بدان نواحی تشریف برده و در محل سناردک در اثر همان مجروح بودن شربت شهادت نوشیدند.»(8)
کاتب نسخه خطی تاریخ خوار و ورامین می نویسد:
« امامزاده جعفر در سناردک، در منزل مردی به نام جلال الدین به تاریخ 15 جمادی الثانی 217 قمری رحلت نموده است و سپس در گورستان محل مدفون شد.»(9)
نکاتی که از زندگانی این امامزاده جلیل القدر به دست می آید، عبارت اند از:
1. وی از فرزندان بلافصل امام هفتم(ع) است و درباره مدفن وی تردیدی نیست که موضع کنونی، مدفن او است.
2. درباره محل جراحت آن بزرگوار- ساوجبلاغ یا ساوه- اختلاف است. آنچه مسلم است اینکه وی در اثر شدت جراحت، در این مکان فعلی شربت شهادت نوشیده است.
3. شهادت امامزاده جعفر در سال 217 بعید به نظر می رسد؛ زیرا مهاجرت سادات و علویان را به سرزمین ایران می توان به چهار گروه و دسته کلی تقسیم کرد:
دسته اول، سادات و علویانی هستند که در زمان حجاج بن یوسف ثقفی به ایران مهاجرت کردند.
دسته دوم، سادات و علویانی بودند که در زمان ولایتعهدی امام رضا (ع)به عشق دیدار آن حضرت به ایران مهاجرت کردند؛ ولی اغلب آنان
موفق به زیارت حضرت نشدند. آنان در بین راه با شنیدن خبر شهادت امام رضا (ع)و در اثر درگیری با مأموران عباسی، به دست آنان شهید شدند و یا فرار کردند و بعدها در اثر بیماری از دنیا رفتند.
گروه سوم، سادات و علویانی هستند که در قیام های مسلحانه علیه خلفای اموی و عباسی شرکت داشتند و بعد از شکست قیامشان، از خوف خلفای عصر به ایران پناهنده شدند.
دسته چهارم، ساداتی بودند که در زمان حکومت علویان در طبرستان و گیلان به ایران مهاجرت کردند و برای همیشه ماندگار شدند.(10)
امامزاده جعفر(ع) طبق اظهارات عالمان نسب، از دسته دوم به شمار می آید که برای دیدار برادر بزرگوارش عازم ایران شد؛ ولی در میان راه، به دست دشمنان مجروح و در اثر شدت جراحت شهید شد. اگر آن بزرگوار بعد از شهادت امام رضا(ع)، در سال 203 ق. مجروح شده باشد، آن وقت رحلت وی، چهارده سال پس از شهادت حضرت رضا(ع) است که درست به نظر نمی رسد، مگر آنکه امامزاده جعفر (ع)دیگری باشد که آن هم نیاز به تحقیق و بررسی کامل تری دارد.
اهالی محترم پیشوا معتقدند که امامزاده جعفر(ع) بعد از مجروح شدن، به این موضع پناه آورده و سپس شهید شده است و هم اکنون محل شهادت او را «شهیدگاه» می نامند و این مکان در نزد اهالی آن سامان، احترام و قداست خاصی دارد. میان شهیدگاه و محل تدفین و مرقد کنونی او، فاصله است.
از تاریخ دقیق شهادت وی، اطلاعی در دست نیست؛ ولی بی گمان شهادت آن بزرگوار در بین سال های 203 و 204 ق. بوده است.
از تاریخ اولیه بنای بقعه نیز اطلاعی نداریم. ساخت اولین بنای باشکوه بر روی مرقد پاک آن حضرت، در دوران صفوی صورت پذیرفته است. مدفن آن بزرگوار در این ناحیه باعث شد تا هسته اولیه شهر پیشوا پدید آید. گنبد نورانی امامزاده، مشرف بر تمام نقاط شهر و مناطق اطراف است و ساختمان آن در بافت معماری و اقتصادی منطقه تأثیر به سزایی داشته است.

بارگاه مجلل

آستان مقدس امامزاده جعفر (ع)دارای مناره های بلند و گنبدی بسیار با عظمت و کاشی کاری شده با ارتفاع بلند است که از همه نقاط شهر و حتی از فاصله بسیار دور، نمایان است. ساخت بنای بقعه، در زمان شاهان صفوی به ویژه شاه طهماسب بوده است و تاریخ کتیبه روی ضریح مقدس با خط خوش نستعلیق به سال 994ق. است و اسامی خداوند همانند: یا کمال، یا سریع، یا عالی، یا غافر، یا رافع، یا فاتح و ... در حواشی آن حک شده است. بنا و توسعه حرم امامزاده در زمان شاهان قاجار نیز مورد توجه و عنایت آنان بود؛ ولی اساسی ترین توسعه و بازسازی و مرمت، در نظام مقدس جمهوری اسلامی صورت پذیرفته است.(11)
در کنار صحن و سرای امامزاده، بازار قدیمی و سرپوشیده ای وجود دارد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تعدادی از اماکن و بناهای پیرامون آستان مقدس خریداری و به مجموعه حرم اضافه شد که هم اکنون حرم امامزاده دارای مسجد، کتابخانه، فضاهای تدارکاتی، بهداشتی، فرهنگی و... است.

موقوفات امامزاده

آستان مقدس امام زاده جعفر (ع)همانند بسیاری از اماکن مذهبی کشور، دارای موقوفات فراوانی است. موقوفات امامزاده جعفر(ع)، شامل موقوفات تجاری، آموزشی، اداری، خدماتی، اراضی کشاورزی و مسکونی، قنات آب و غیره است.
سابقه اولین وقف نامه مکتوب امامزاده به سال 873ق. می رسد که نام واقف آن، شیخ خضر فرزند درویش جنید رازی است. خاندان جنید رازی که از عارفان مشهور قرن نهم و دهم این دیار به شمار می روند، تاکنون همگی از خادمان و خدمت گزاران امامزاده جعفر بوده اند.
در اینجا لازم است یاد و خاطره حاج شیخ احمد جنیدی(12)، پدر بزرگوار چهار شهید و امام جمعه فقید شهرستان رودسر را گرامی بداریم که خدمات صادقانه و مخلصانه آن بزرگوار همیشه جاویدان خواهد بود؛ مردی که به تعبیر مقام معظم رهبری، از اولیاء الله بود. ایشان هم مانند گذشتگان خود، از خادمان واقعی آن امامزاده جلیل القدر به شمار می رفت و پس از عمری خدمت صادقانه در راه دین و انقلاب اسلامی، دار فانی را وداع گفت و مرقد پاکش در جوار مزار مطهر امامزاده جعفر (ع)قرار دارد.

پیشگامان نهضت اسلامی

مردم ورامین و پیشوا مردمی متدین، انقلابی و آگاه هستند و در طول نهضت مقدس اسلامی در حمایت از مرجعیت امام و انقلاب اسلامی از پیشگامان به شمار می روند. در جریان حادثه خونین 15 خرداد و دستگیری حضرت امام خمینی به دست مزدوران پهلوی، مردم این شهر در اعتراض به این اقدام، با پای پیاده عازم تهران بودند که در جلوی پل باقرآباد به گلوله بسته شدند و صدها تن از آنان به درجه رفیع شهادت نایل آمدند. یکی از شاهدان عینی از این واقعه خونین تاریخی چنین نقل می کند:
«ساعت حدود 11 صبح روز پانزدهم خرداد 42 برابر با دوازدهم محرم الحرام بود که جمعیت کثیری از مردم منطقه پیشوا در صحن مطهر حضرت امامزاده جعفر(ع) گرد آمده بودند تا شاهد مراسم خاص روز بنی اسد- که فقط در این شهر انجام می شود- باشند. در این هنگام ناگاه خبر رسید که حضرت آیت الله العظمی خمینی را دستگیر کردند. تا خبر منتشر شد، همه مردم آماده دفاع از مقام مرجعیت شدند و یکجا از صحن مقدس به قصد تهران حرکت کردند. در این هنگام، پیشنهاد شد که مردم متفرق شوند و با آمادگی بیشتر در ساعت سه بعدازظهر در صحن مطهر جمع شده و با یک برنامه ریزی صحیح
حرکت نمایند. اما ساعت دو بعدازظهر به علت ازدحام بیش از حد جمعیت، بی اختیار حرکت آغاز شد و اولین محل در طول مسیر راه، شهرستان ورامین بود که جمعیت می باید از آنجا عبور می کردند.
تا نزدیکی ورامین از همه روستاها به جمعیت ملحق می شدند و مردم غیور ورامین که خبر دستگیری امام به آنان رسیده بود نیز خود دو کیلومتر به استقبال مردم پیشوا آمدند و به جمع آنها پیوستند و جمعیت عظیمی را تشکیل دادند و به طرف تهران حرکت نمودند و در طول مسیر، شعارهای« خمینی، خمینی، خدا نگهدار تو/ بمیرد، بمیرد، دشمن خون خوار تو»، «مرگ بر این دولت قانون شکن»، « ای شیعیان دستگیر کردند مرجع ما را/ خدا براندازد این قوم اعدا را» سر می دادند. و برخی نیز شعار « مرگ بر شاه» را بیان می کردند و نیز در طول مسیر، ذکر « یا حسین» و « صلوات» هیچ گاه قطع نمی شد.
حدود مغرب بود که در نزدیکی پل باقرآباد، با مأمورین رژیم منفور پهلوی رو به رو شدیم. آنان پس از یکی- دو اخطار بر روی ما آتش گشودند و در نتیجه جمعی از برادران عزیز ما را در خاک و خون غلطاندند. ما نیز با مقاومت شدید آنها، به عقب رانده شدیم و خسته و نالان و با دلی پر از کینه و بغض آن کافران به شهر پیشوا برگشتیم؛ اما در برگشت، چهره شهر عوض شده بود و شهر یک پارچه در عزا، ماتم، ناله، گریه و شیون بود.
آن شب نظامیان حکومت طاغوت، شهر را در محاصره خود داشتند؛ اما صبح که فرا رسید، موج دستگیری دست اندرکاران این حرکت عظیم آغاز شد و طی آن، به وسیله دژخیمان تعداد زیادی از برادران رشید پیشوا و ورامین و روستاهای اطراف روانه زندان گشتند و در آنجا شرایط سختی را تحمل نمودند. سرانجام دستگیرشدگان پس از تحمل دو سال حبس و گرفتاری شدید، از بند آزاد گشتند. لکن مقاومت آنها باعث گردید تا بارقه های انقلاب در درون آنها و نسل جوان شعله ور گردد و سرانجام این نهال های نوشکفته در 22 بهمن سال 1357 به درخت تنومند و پرثمر انقلاب تبدیل گردید و مرجع شیعیان جهان از تبعید، به کشور اسلامی ایران بازگشتند و زمام امور را به دست گرفتند.»(13)

ختام مسک

مرقد ملکوتی امامزاده جعفر در پیشوای ورامین همچون خورشید فروزان هماره می درخشد و هر ساله هزاران نفر از انسان های دردمند و حاجتمند و بیماران صعب العلاج، مشتاقانه به زیارت این سلاله پاک رسول خدا(ص) می شتابند و بدین وسیله به زندگی و حیات خود، جان و امید می بخشند. کرامات بسیاری از آن امامزاده جلیل القدر( شفا یافتن بیماران لاعلاج و..) مشاهده و از معتمدان در مدح و منقبت امامزاده جعفر (ع)سروده اند که نمونه ای را در ذیل می آوریم:

پیشوا خلد برین از بارگاه جعفر است
شهر ما خرم از این صحن و سرای جعفر است

شد ز یمن تربت پاکش، مزین پیشوا
پیشوا یکسر همه نور و صفای جعفر است

پرچم اسلام و قرآن، دائماً در اهتزاز
بر فراز گنبد ایزد نمای جعفر است

قدسیان از بهر تعظیمش فرود آورده سر
حور و غلمان، خادم دولت سرای جعفر است

کن نظر با دیده دل، تا خدا را بنگری
مطلع نور خدا، ظل همای جعفر است

ای فقیر بی بضاعت، با بصیرت کن نظر
تا ببینی پادشاهان را، گدای جعفر است

هست این در، قبله حاجات ارباب کرم
ملتمس مردان حق، بهر عطای جعفر است

چون که صحن اطهرش گردیده کانون قیام
سنگر این امت قرآن، لوای جعفر است.

پی نوشت ها :

1. فرهنگ دهخدا، علی اکبر دهخدا، ص 735؛ آشنایی با سلاله پاکان، امامزاده جعفر بن موسی الکاظم (ع)پیشوا، حسین اصلانی، ص 9 و 24.
2. همان؛ مرکز آمار ایران، شهرستان ورامین، ص 3، 7، 18 و 19( سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365).
3. آثار تاریخی طهران، محمد تقی مصطفوی، ج1، ص 262؛ « فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی»، نصرت الله مشکاتی، دایرة المعارف تشیع، ج2، ص 961. برای آشنایی با موقعیت جغرافیایی و باستانی پیشوا، به کتاب پیشوا، تألیف جعفر رضایی رجوع شود.
4. منتهی الآمال، حاج شیخ عباس قمی، ج2، ص 223؛ عمدة الطالب، ابن عنبه، ص 185-187.
5. اعلام الوری باعلام الهدی، شیخ ابوعلی الفضل بن حسن الطبرسی، ص 312؛ الارشاد، شیخ مفید، ترجمه استاد رسولی محلاتی، ج2، ص 236؛ الفصول المهمة فی معرفة الائمه، ابن صباغ، علی مالکی مکی، ج2، ص 960؛ کشف الغمه، علی بن عیسی اربلی، ج3، ص 38.
6. ر.ک: منتهی الآمال، ج2، ص 223.
7. آشنایی با سلاله پاکان، ص 43-47( با تلخیص)
8. همان، ص 86.
9. همان، ص 44.
10. دایرة المعارف تشیع، ج2، ص 392.
11. برای آشنایی تفصیلی با معماری امام زاده جعفر پیشوا ر.ک: آشنایی با سلاله پاکان.
12. نگارنده، حجت الاسلام و المسلمین جنیدی را از نزدیک زیارت کرده است. او انسانی خدوم و انقلابی بود که بعد از منصوب شدن به سمت امام جمعه شهرستان رودسر استان گیلان، خدمات صادقانه فراوانی را ارائه کرد. وی در تشویق و ترغیب نیروهای بسیجی و اعزام آنان به جبهه های نبرد حق علیه باطل و نیز جمع آوری کمک های مردمی و یاری رساندن به محرومان جامعه، از فعالان به شمار می رفت. دریغ که خدمات و زحمات مردان بی ادعایی همانند او، در جایی به ثبت نرسیده است تا آیندگان بتوانند از چنین کسانی الگو بگیرند! بعد از رحلت آن ولی صالح خدا، چهارمین فرزند بزرگوارش که از مجروحان شیمیایی بود، شربت شهادت نوشید و روح مطهرش به عالم ملکوت پرواز کرد.
13. نشریه 15 خرداد، ش 11، سال 1372، ص 72؛ آشنایی با سلاله پاکان، ص 35. برای آگاهی تفصیلی قیام مردم ورامین و پیشوا، به کتاب «انقلاب اسلامی در ورامین» مرکز اسناد انقلاب اسلامی، رجوع شود.

منبع:نشریه فرهنگ کوثر، شماره 77.

نویسنده:محمد تقی ادهم نژاد لنگرودی